(Στη μνήμη της μητέρας μου).

Το 1903, χρονιά που η οθωμανική διοίκηση παραχωρούσε στην μεταλλευτική εταιρεία του Fr. Spidel άδεια για την εγκατάσταση του υπερσύγχρονου για την εποχή Μεταλλευτικού Συγκροτήματος στη Θάσο , στο Μόναχο εγκαινιάζονταν ήδη το «Γερμανικό Μουσείο των αριστουργημάτων της επιστήμης και τεχνικής» (Deutsches Museum), με εκθέματα ατμομηχανές, εργαλειομηχανές κι άλλα τεχνολογικά επιτεύγματα της βιομηχανικής επανάστασης. Περισσότερο από έναν αιώνα μετά, αν και το συγκρότημα της Θάσου συγκαταλέγεται πλέον μεταξύ των εμβληματικών μνημείων του είδους στην Αν. Μεσόγειο κι από τα πιο σημαντικά στην Ευρώπη, όχι μόνο ένα μουσείο δεν καταφέραμε να ιδρύσουμε στο κτίριο διοίκησης, στο Παλατάκι των Λιμεναρίων, αλλά ούτε την προστασία των υλικών κατάλοιπων του μνημείου δεν φανήκαμε άξιοι να προστατεύσουμε. Γιατί άραγε;

«Άστα, μην τα ψάχνεις», μου έλεγε με νόημα και απογοήτευση το καλοκαίρι ο κ. Λεόντης, ο επί δεκαετίες φύλακας του, αφύλακτου πλέον, μνημείου. Βλέπετε, χρόνια τώρα, η ευθύνη εκτοξεύεται από τον έναν φορέα στον άλλον, από τον έναν πολιτικό χώρο στον άλλον, από τη μια δημοτική αρχή στην άλλη χωρίς τελικά να αποφασίσει κανείς να την κρατήσει. Ωστόσο έχω την αίσθηση ότι κάτι βαθύτερο συμβαίνει εδώ, που αν το λύναμε θα μπορούσαμε να υπερβούμε τις αντιθέσεις μικρής κλίμακας ώστε να αναβαθμίσουμε πολύπλευρα τον τόπο. Αυτό το κάτι υποψιάζομαι πως είναι η άγνοια. Επείγει να συνειδητοποιήσουμε το ρόλο που μπορεί να παίξει η ανάδειξη του μνημείου για το νησί και το νομό ιδιαίτερα σε μια εποχή που η χώρα έχει απόλυτη ανάγκη από μακρόπνοες και ποιοτικές στρατηγικές ανάπτυξης.

Βρέθηκα το καλοκαίρι στο Υπουργείο Πολιτισμού, σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ημερίδα με θέμα «τουρισμός και πολιτισμός». Διευθυντικό στέλεχος του ΕΟΤ ανέφερε ότι η μεγαλύτερη κι εγκυρότερη επιστημονική στρατηγική μελέτη που έχει εκπονηθεί μέχρι σήμερα για τον ελληνικό τουρισμό, αναδεικνύει την «αρμονία ήλιου, θάλασσας και πολιτισμού» ως το τρίπτυχο πάνω στο οποίο θα πρέπει να επενδύσει η χώρα. Επιβεβαιώθηκε λίγες μήνες μετά, όταν τα στοιχεία αποκάλυψαν ρεκόρ επισκέψεων στα ελληνικά μουσεία κατά το πρώτο εξάμηνο του 2015! Ο ελληνικός πολιτισμός κέρδισε για μία ακόμη χρονιά την προτίμηση τόσο των τουριστών που επισκέφθηκαν την Ελλάδα όσο και των Ελλήνων πολιτών, ξεπερνώντας συνολικά τις 2 εκατομμύρια επισκέψεις! Μάλιστα, πολλοί Έλληνες δείχνουν τελευταία να συνειδητοποιούν το συγκριτικό πλεονέκτημα που έχουν τη τύχη να διαχειρίζονται: Επτά στους δέκα πιστεύουν ότι ο πολιτισμός μπορεί να βοηθήσει στην έξοδο της χώρας από την κρίση και η συντριπτική πλειονότητα (86%) δηλώνει ότι πρέπει να επενδύσουμε στον πολιτισμό, καθώς μπορεί να αποτελέσει μοχλό ανάπτυξης, σύμφωνα με την Πανελλαδική Στατιστική Έρευνα «Σφυγμός Πολιτισμού», που διεξήχθη από τις 16 έως τις 21 Οκτωβρίου. Ταυτόχρονα όμως αντιλαμβάνονται ότι οι δομές προώθησης του εξαιρετικού αυτού πλεονεκτήματος που ονομάζεται πολιτισμός δεν προωθούνται σωστά στη χώρα μας.

Τα πολιτιστικά αγαθά, ως αναπαλλοτρίωτα δημόσια αγαθά, είναι και «πολιτιστικοί πόροι», «προϊόντα» σε µια νέα, ολοένα και πιο ανταγωνιστική αγορά η οποία έχει διευρυνθεί με τα µνηµεία του βιοµηχανικού πολιτισµού στα οποία περιλαμβάνονται από προβιοµηχανικές και βιοµηχανικές εγκαταστάσεις μέχρι µέσα και έργα συγκοινωνίας και µεταφοράς όπως τρένα και καράβια αλλά και τεχνικά έργα υποδοµής όπως γέφυρες, κ.ά.. που αποτελούν πλέον αναπόσπαστα τµήµατα της εθνικής κληρονοµιάς, Ιδιαίτερης σημασίας πολιτιστικοί πόροι θεωρούνται οι φυσικοί τόποι βιοµηχανικής εκµετάλλευσης, δηλαδή τα λατοµεία, οι αλυκές και βέβαια τα ορυχεία. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η ανάδυση του ενδιαφέροντος για τη διάσωση δειγμάτων της τεχνικής εξέλιξης, έγινε ήδη από το τέλος 18ου αι. με το «Conservatoire National des Arts et Métiers» στη Γαλλία, συνεχίστηκε με τις διεθνείς εκθέσεις των τεχνικών επιτευγμάτων του 19ου αιώνα ενώ το ενδιαφέρον για την «αρχαιολογία των ορυχείων» έκανε την εμφάνισή του στο τέλος 19ου αιώνα. Το 1950 γεννήθηκε στην Αγγλία και ο επιστημονικός κλάδος της βιομηχανικής αρχαιολογίας. Στις μέρες μας, η επιστημονική προστασία και ανάδειξη της βιομηχανικής κληρονομιάς συμβαδίζει και στηρίζει μια «νέα αγορά», αυτή των πολιτιστικών αξιοθέατων, στα οποία επικεντρώνονται οι στρατηγικές προβολής κάθε τόπου με στόχο την διαφήμιση των ιδιαίτερων πολιτιστικών χαρακτηριστικών τους. Η αγορά αυτή μάλιστα είναι πολλά υποσχόμενη δεδομένου ότι έχει επιπλέον τη δυνατότητα να αξιοποιηθεί ως ειδική και εναλλακτική μορφή τουρισμού, που απευθύνεται σε ειδικά παρακινημένους επισκέπτες (φοιτητές, εργαζόµενους σε φορείς πολιτισµού ή εκπαίδευσης) αλλά και σε ένα ευρύτερα καλλιεργημένο κοινό που αποτελεί στόχο του τουριστικού ανταγωνισμού μιας και διευρύνει την τουριστική περίοδο, αναβαθμίζει το τουριστικό προϊόν και τονώνει με αειφόρο ανάπτυξη την οικονομία.

Στο παραπάνω πλαίσιο είναι προφανής ο ρόλος που μπορεί να παίξει το Μεταλλευτικό Συγκρότημα Θάσου σε μια στρατηγική αναβάθμισης του τουριστικού προϊόντος όχι μόνο του νησιού αλλά ολόκληρου του νομού. Το παράδειγμα του «αδελφού» μνημείου στη Σαρδηνία μπορεί να επαληθεύσει αυτή τη δυνατότητα. Είναι χαρακτηριστικό ότι το ΜΣΘ, ακόμη και στην ερειπωμένη του κατάσταση, συγκεντρώνει ακόμη κι απροσδόκητους επισκέπτες: Τουρίστες, καλλιτέχνες, φοιτητές, επιστήμονες το περιηγούνται έκπληκτοι από την ομορφιά του αλλά και από την αδιαφορία μας απέναντί του. Οι εγκαταστάσεις του (κτίρια διοίκησης, εργοστάσιο, βοηθητικοί χώροι, εγκαταστάσεις μεταφοράς, σκάλα φόρτωσης) στο πευκόφυτο ακρωτήρι με την υπέροχη παραλία αποτελεί μοναδική τοποθεσία. Την επέλεξε ο διεθνής καλλιτέχνης Johannes Matthiessen για την εικαστική του παρέμβαση (τη μέρα του θανάτου του ένα καντηλάκι άναψε στο περιβαλλοντικό γλυπτό του), την επιλέγουν φοιτητές για τις διπλωματικές τους, την επιλέγουν ομάδες επισκεπτών του νησιού από διάφορες χώρες για διαλογισμό. Οι αποθήκες του συγκροτήματος φιλοξενούν τις καλοκαιρινές πολιτιστικές εκδηλώσεις των Λιμεναρίων και από φέτος και το λαογραφικό μουσείο, με πρωτοβουλία κι εθελοντική εργασία των ίδιων των κατοίκων. Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την ποικιλία, την διεπιστημονικότητα και την ποιότητα των δράσεων που μπορούν να αναπτυχθούν στο μνημείο. Πρόκειται για έναν τόπο ιδιαίτερου κάλλους που έχει κηρυχθεί από το ΥΠΠΟΤ «ιστορικός», περιλαμβάνει ένα επίσης κηρυγμένο κτίριο ως «εξαιρετικό δείγμα ευρωπαϊκού εκλεκτικισμού» (Παλατάκι), σηματοδοτεί την μεταλλευτική ιστορία του νησιού κι αποτελεί ένα κόσμημα της ευρωπαϊκής βιομηχανικής κληρονομιάς. Με σωστή, επιστημονική, προστασία, διαχείριση, προβολή και αξιοποίηση αυτού του πολιτισμικού κεφαλαίου, θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε δομές πολιτιστικής παραγωγής και να αναπτύξουμε πολιτιστικές και δημιουργικές δράσεις που θα συμβάλλουν στην ανάπτυξη της οικονομίας, στη δημιουργία θέσεων εργασίας και τελικά στην αναβάθμιση του τομέα που συνηθίζουμε, κι όχι άδικα, να χαρακτηρίζουμε βαριά βιομηχανία του τόπου: τον τουρισμό.

Η μελέτη που εκπόνησε το ΙΓΜΕ για το μνημείο, επιλέγοντάς το μεταξύ των ομοειδών του στην Ελλάδα, προσφέρει όλα τα επιχειρήματα για την ανάγκη ανάδειξής του: η τουριστική οικονομία του νησιού, η ιστορική του ταυτότητα που είναι άμεσα συνδεδεμένη με την εξορυκτική δραστηριότητα από τους προϊστορικούς χρόνους, το ιδιαίτερο φυσικό κάλλος της περιοχής και βέβαια η αξία του ίδιου του μνημείου είναι μερικά από αυτά. Τα ψηφίσματα των επιστημονικών φορέων (ΙCOMOS, TICHII, EMΠ, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο), τεκμηριώνουν με απόλυτο τρόπο την ανάγκη της προστασίας και της ανάδειξής του. Τα συμπεράσματα της Διεθνούς Ημερίδας, που πραγματοποιήθηκε στα Λιμενάρια με θέμα το ΜΣΘ, υποδεικνύουν τα άμεσα βήματα διάσωσης κι έχουν ήδη ανοίξει έναν ενδιαφέροντα διάλογο προτάσεων και προοπτικών που θα αναβαθμίσουν ολόκληρη την περιοχή στον τουριστικό χάρτη. Μπορούμε να φανταστούμε πόσο ελκυστικός μπορεί να είναι ένας προορισμός ο οποίος περιλαμβάνει όλες τις περιόδους του ανθρώπινου πολιτισμού με σημαντικές περιηγήσεις. Μπορούμε να φανταστούμε πόσο σημαντικό είναι δίπλα στους Φιλίππους και στην Καβάλα να υπάρχει μια οργανωμένη ανάδειξη της μεταλλευτικής δραστηριότητας από την προϊστορία μέχρι τη νεότερους χρόνους. Η οποία ανάδειξη θα περιλαμβάνει μαγευτικές διαδρομές, παραθαλάσσιες και ορεινές, από την Αλυκή μέχρι τον Σωτήρα. Μπορούμε να φανταστούμε πόσο θα μπορούσε αυτή η δομή να αναπτυχθεί με διεπιστημονικές προσεγγίσεις που θα αφορούν το περιβάλλον, τις τέχνες και τα προϊόντα του νησιού. Το ΜΣΘ είναι αυτό που μπορεί να προσφέρει τις κεντρικές εγκαταστάσεις και υποδομές ενός τέτοιου σχεδιασμού.

Το Μεταλλευτικό Συγκρότημα Θάσου πρέπει να διασωθεί, να αναδειχθεί και να κληροδοτηθεί στις γενιές που έρχονται. Οφείλουμε να αφουγκραστούμε, να παραλάβουμε και να μεταφέρουμε το ιστορικό του μήνυμα με ευθύνη, ευαισθησία, γνώση και σεβασμό στο αξιακό του φορτίο. Οι σύγχρονες επιστημονικές προσεγγίσεις προστασίας και ανάδειξης της βιομηχανικής κληρονομιάς μπορούν να επιτελέσουν αυτό το έργο δημιουργώντας μια σημαντική μακρόπνοη αναπτυξιακή προοπτική. Ιδού η πρόκληση αλλά και η ευθύνη για το Δήμο Θάσου, την Περιφέρεια, τους επιστημονικούς, επαγγελματικούς, εκπαιδευτικούς και πολιτιστικούς φορείς του τόπου. Έχουν δικαίωμα να συνεχίζουν να την αποποιούνται;

(Δημοσιεύτηκε το Νοέμβριο στις εφημερίδες “Ν. Εγνατία” και “Θασιακή”.

Κείμενο: Ειρήνη Κοντογεωργίου